GMINA KŁOMNICE

Gmina Kłomnice jest gminą wiejską, położoną w północnej części województwa śląskiego, w powiecie częstochowskim. Gmina Kłomnice graniczy od północy z Gminą Kruszyna należącą do powiatu częstochowskiego, od wschodu z Gminą Gidle należącą do powiatu radomszczańskiego w województwie łódzkim, od zachodu z Gminą Mykanów
i Gminą Rędziny należącymi do powiatu częstochowskiego oraz od południa z Gminą Mstów i Gminą Dąbrowa Zielona należącymi do powiatu częstochowskiego.

Gmina Kłomnice zajmuje powierzchnię 148 km². Gmina stanowi 9,73% powierzchni powiatu, oraz 1,2% powierzchni województwa śląskiego. Plasuje to Gminę Kłomnice na
12 miejscu wśród 167 gmin w województwie. W skład administracyjny Gminy wchodzą 23 sołectwa: Adamów (w skład sołectwa wchodzi również wieś Huby), Bartkowice, Chmielarze, Chorzenice, Garnek, Karczewice, Kłomnice, Kuźnica, Konary, Lipicze, Michałów Kłomnicki, Michałów Rudnicki, Nieznanice, Niwki, Pacierzów, Rzeki (sołectwo tworzą dwie wsie Rzeki Małe, Rzeki Wielkie), Rzerzęczyce, Skrzydlów, Śliwaków, Witkowice, Zawada, Zberezka, Zdrowa.

Miejscowość i Gmina Kłomnice położone są w północno - wschodniej części województwa śląskiego nad rzekami Wartą i Wiercicą, w połowie drogi między Radomskiem a Częstochową. Jej obecna administracyjna przynależność do województwa śląskiego jest świeża i datuje się od momentu ostatniej reformy tworzącej 16 regionów –województw. Przez wieki ten teren związany był z Wielkopolską, a konkretnie z Ziemią Wieluńską i województwem sieradzkim. Jeszcze w XIX wieku proboszczowie, jako urzędnicy stanu cywilnego, wysyłali akta do sędziego pokoju w powiatowym Wieluniu.

Większość miejscowości wchodzących w skład obecnej Gminy Kłomnice ma średniowieczny rodowód. Największa miejscowość gminy, Kłomnice, powstały pewnie już w XIII, a może nawet XII wieku i były gniazdem rodowym Kłomnickich herbu Oksza. Tym samym herbem posługiwali się Zdrowscy, mieszkający w pobliskiej Zdrowej (stara nazwa Zdrowa Woda) i być może Nieznańscy z niedalekich Nieznanic. Nazwę Kłomnic niektórzy wywodzą od słowa „kłomnia” oznaczającego sieć lub pułapkę na ryby czy ptaki. Najprawdopodobniej jednak, jest to nazwa patronimiczna, czyli wywodząca się od imienia Kłoma mieszkającego w tym miejscu, podobnie jak Nieznana w Nieznanicach. Miejscowości te rozwijały się w obrębie ośrodka osadniczego (opola) w Borownie. Kłomnice już wtedy były siedzibą bardzo rozległej parafii. Pierwsze wzmianki o parafii Kłomnice pochodzą z 1404r., gdzie mówi się o należących do niej 11 wsiach, pokrywa się to prawie z terenem dzisiejszej gminy. W dokumentach z 1405, 1406 i 1415 r. pojawiają się wydarzenia i postacie (Pietrasz, pleban Maciej i Sławnik), które wskazują historię dłuższą niż ta udokumentowana. Wydane w 1521 r. przez arcybiskupa Jana Łaskiego "Liber Beneficiorum" opisuje parafię obejmującą oprócz Kłomnic wsie: Rzerzęczyce, Rzeki, Pacierzów, Karczewice, Garnek, Konary, Zawada, Lipicze, i Bartkowice. Większość informacji historycznych z póżniejszych czasów, aż do końca XVIII w. dotyczy właśnie parafii i jej kościoła. Pierwotny, drewniany, powstał jeszcze w XIV w., zapewne z fundacji Kłomnickich, później rozbudowany, m. in. przez H. Borowskiego. Niestety, świątynia na początku XVIII w. popada w ruinę ze starości. Zaraz też, kosztem J. Leszczyńskiej, wojewodziny kaliskiej, wzniesiono nową, również drewnianą. Kościół ten po 36 latach (w 1764r. ), niestety, spłonął i funkcjonowała tu tylko kaplica. Dzisiejszą świątynię wzniesiono w latach 1779 - 1789 z fundacji ówczesnego właściciela Kłomnic Andrzeja Załuskiego w stylu późnobarokowym. Jest to najcenniejszy zabytek ziemi kłomnickiej. W 1991 r. minęło 200 lat od poświęcenia tego kościoła pod wezwaniem św. Marcina. 

Równie ciekawą przeszłość mają miejscowości leżące nad Wartą: Skrzydlów, Rzeki, Garnek, Karczewice. Skrzydlów od początku rozwijał się pod wpływem innego ośrodka osadniczego, jakim było opole mstowskie. W ciągu wieków związany był powinnościami z klasztorem Kanoników Regularnych w Mstowie i należał do tamtejszej parafii. Zupełnie inaczej było z Rzekami, gniazdem rodowym Rzeckich. Rzeka Warta była w tym miejscu kapryśna, rozwidlała się na szereg rozgałęzień, tworząc wyspy i rozlewiska. Stąd się wzięła nazwa miejscowości, która funkcjonowała jako dwór i folwark (Rzeki Wielkie) oraz wieś Rzeki Małe. Znany jest z imienia właściciel- rycerz Mikołaj Brzytwa, prawdopodobny uczestnik bitwy pod Grunwaldem. Pod koniec okresu staropolskiego (XVIII/XIX w.) właścicielami majątku byli Komorniccy. Rzeki należały do parafii Kłomnice. Garnek leżący nad Wartą, ale też nad Wiercicą, był już odrębną jednostką osadniczą, wokół której rozwijały się Karczewice, Kąt, Chmielarze, Kuźnica, Piaski. Zawisza z Garnka, z rycerskiego rodu Garnkowskich herbu Poraj (Różyc) miał tuż nad Wiercicą swój mały gródek, rodzaj kasztelu. W Kuźnicy, jak sama nazwa wskazuje, funkcjonował średniowieczny zakład metalurgiczny oparty na okolicznych rudach darniowych. Na Warcie funkcjonowało kilka młynów, po których zostały tylko nazwy i legendy, np. Zamłynie między Rzekami a Skrzydlowem, czy Zagórze między Rzekami a Karczewicami. Na północny wschód od Kłomnic znajdował się nad Wartą teren królewszczyzn, w obwodzie których rozwijała się Zawada i Konary. Znana jest historia rodziny Misiów, którzy za czasów króla Stefana Batorego, służyli w piechocie wybranieckiej, za co otrzymali w Zawadzie przywileje i sołectwo. Mało wiemy na temat wczesnych dziejów Lipicza i Rzerzęczyc. Te ostatnie na XVIII-wiecznej mapie Gillego nazwane są Rycerzycami. Wspomniane wcześniej Nieznanice, tzn. wieś poza majątkiem oraz Witkowice i Chorzenice należały do parafii Borowno.

Rozbiory i wiek XIX przyniosły ziemiom polskim szereg zmian. Tak też było na terenie obejmującym dzisiejszą gminę Kłomnice. Zaborcy wymusili zmiany w diecezjach i w ten sposób parafia św. Marcina w Kłomnicach wraz z sąsiednimi znalazła się w diecezji włocławskiej. W jej granicach pozostawała aż do powołania diecezji częstochowskiej w 1923 r., a więc już w XX wieku. W 1903 r. biskup włocławski Stanisław Zdzitowiecki z kłomnickiej parafii wyodrębnił parafię pw. Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej w Garnku. Tenże biskup w 1919 r. erygował parafię pw. św. Piotra i Pawła w Zawadzie. Już w Diecezji Częstochowskiej w 1969 r. powstała parafia pw. św. Floriana Męczennika w Rzerzęczycach, wydzielona z parafii kłomnickiej, a w 1986 r. parafia pw. św. Stefana Węgierskiego w Skrzydlowie, wydzielona z parafii Mstów. W 1993 r. wydzielono z parafii Borowno parafię pw. św. Stanisława BM w Witkowicach- Nieznanicach.

Najgłośniejszym wydarzeniem XIX w. na tym terenie było Powstanie Styczniowe i bitwa pod Kruszyną, a właściwie pod Nieznanicami w sierpniu 1863 r., w której Wielkopolska Brygada Kawalerii pod dowództwem gen Edmunda Taczanowskiego poniosła klęskę w walce z carskimi wojskami.

Przez XIX w. i pierwszą połowę XX w. ukształtowała się sieć gmin, która na tym terenie przetrwała do 1948 r. Kłomnice należały do Gminy Kruszyna, na wschodzie była Gmina Konary z siedzibą w Zawadzie, na południu Gmina Garnek, a na południowym zachodzie Gmina Rzeki z siedzibą w Kłomnicach. W 1948 r. na wniosek mieszkańców Kłomnic przyłączono je do Gminy Rzeki i zmieniono na Gminę Kłomnice. Od tego czasu było kilka zmian administracyjnych, między innymi czas od 1958 do 1974 r., gdy zamiast gmin funkcjonowały gromady. Przy kolejnej reformie, w 1974 r. powstała Gmina Kłomnice w obecnym kształcie.

Same Kłomnice nie były dawniej wielką miejscowością. Przewyższały je pobliskie Konary, Zawada, Garnek, nie mówiąc o Pławnie, Gidlach czy Mstowie. Były położone z dala od szlaków handlowych i komunikacyjnych i dlatego nie rozwijały się. Dopiero budowa kolei warszawsko - wiedeńskiej (1846) i związana z tym lokalizacja stacji dała impuls do szybkiego rozwoju i już pod koniec XIX w. zaczęły rywalizować z sąsiednimi miejscowościami. Dlatego też, gdy w wyniku reformy administracyjnej w 1866 r. utworzono gubernie i powiaty (Kłomnice należały do powiatu Radomsko w guberni piotrkowskiej), właśnie w Kłomnicach umieszczono Sąd Gminny obejmujący swoim zasięgiem, oprócz Kruszyny (z Kłomnicami) również gminy: Garnek, Rzeki i Konary (dzisiejsza gmina prawie pokrywa się z tym obszarem). Funkcjonował on w Kłomnicach (dzisiejsza ulica Sądowa) aż do 1929 r., kiedy już jako Sąd Grodzki, został przeniesiony do Pławna, a później do Radomska. W Kłomnicach umieszczony był od dawna (jeszcze w XIX w. ) Urząd Pocztowy. Zapoczątkowany został rozwój gospodarczy. W 1888 r. Aureli Wunsche, właściciel majątku Nieznanice, wybudował przy pomocy kapitału francuskiego Fabrykę Cykorii. Produkowano w niej cykorię w laskach jako dodatek do kawy. Po wojnie funkcjonowała jako "Herbapol", ale produkowano tu pieprz ziołowy i inne przyprawy. Obecnie jej budynki pełnią inne funkcje. W 1908 r. powstaje Spółdzielnia, funkcjonująca dzisiaj jako Gminna Spółdzielnia "Samopomoc Chłopska", powstaje tartak, zaczyna pracę filia fabryki maszyn rolniczych Sucheniego z Gidel, pracowała też fabryczka maszyn rolniczych A. Bugaja z Kłomnic (do dziś można znaleźć sieczkarnie z odpowiednim napisem). W Rzekach Wielkich powstała Fabryka Tektury. Dodatkowym impulsem gospodarczym było wybudowanie w 1937 r. szosy asfaltowej łączącej Radomsko z Częstochową.

Zabudowania Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”, Kłomnice, początek XX w. – fot. z arch. Krzysztofa Wójcika

Pod koniec XIX w. wiele majątków w okolicy Kłomnic wykupiła słynna na Zachodzie rodzina Reszków: Jana, Edwarda i Józefiny - śpiewaków operowych. Po nich zostały dwory i majątki w Skrzydłowie, Garnku , Chorzenicaach, Witkowicach i Borownie. Dziełem Jana Reszke była też Stadnina Koni w Skrzydłowie, funkcjonująca do końca XX w.. obejmująca po wojnie także hodowlę w Widzowie - pozostałość stadniny księcia Lubomirskiego. Z dawnych majątków ziemskich ostały się jeszcze tylko Nieznanice (po Wunsche i Kornhofferze) obecnie jako Hodowla Roślin SA.

Józefina, Edward i Jan Reszkowie – śpiewacy operowi przełomu XIX-XX w. – fot. z arch. Fundacji im. Edwarda, Jana, Józefiny Reszków

Wybuch II wojny światowej zahamował rozwój, nie tylko zresztą Kłomnic. Szczególnie tragicznym wydarzeniem było bombardowanie zatłoczonego uchodźcami centrum w dniach 2 września 1939 r. Ponurą sławą cieszył się Pałacyk Nieniewskich w Chorzenicach, skąd hitlerowcy wyrzucili mieszkańców i urządzili siedzibę żandarmerii, miejsce kaźni wielu Polaków. W czasie okupacji hitlerowskiej na tym terenie działał zorganizowany ruch oporu. Kłomnice były ośrodkiem podobwodu ZWZ – AK oddziałującym na prawie cały teren gminy i sąsiednią Kruszynę. Jedynie Garnek i jego otoczenie należało do podobwodu Gidle. Oprócz tego działała grupa PPS-WRN w okolicach Rzek, NSZ oraz AL. W okolicach operowały oddziały partyzancie wszystkich ugrupowań. Z ważniejszych potyczek wyliczyć należy rozbrojenie załogi majątku w Lipiczu, zasadzka na żandarmów pod Karczewicami i akcje w samych Kłomnicach. AK była wspierana przez harcerzy z Szarych Szeregów, którzy tworzyli tu Ośrodek „Cykoria”. W Kłomnicach   miał swą siedzibę komendant Ula „Warta” czyli Chorągwi Szarych Szeregów obejmującej „roje” (hufce) w Częstochowie, Radomsku i Piotrkowie i jest to jedyny taki przypadek w skali kraju.

Po uwolnieniu od hitlerowców 17 stycznia 1947 r. mieszkańcy przystąpili do odbudowy i na nowo podjęli działalność gospodarczą. Wznowiła pracę większość zakładów, z tym , że właściciele pozbawieni przez komunistyczny rząd swoich praw, już do nich nie wrócili. Niektórzy z nich, jak właściciele majątku w Garnku, mieli tylko 2 godziny na opuszczenie swego domu i wyjazd. Gospodarstwa rolne w większości funkcjonowały potem w ramach PGR- ów lub RSP aż do lat 90.

Tak więc powyższy historyczny rys wskazuje na bogate w wydarzenia dzieje, których nie sposób wszystkich zmieścić w krótkim tekście. Jest to też źródło naszej tożsamości i tradycji.

Krzysztof Wójcik